Politieke partijen: van zakelijk notabelenbestuur naar politieke profilering

In dit hoofdstuk wordt eerst kort beschreven hoe vanaf het midden van de negentiende eeuw, ten tijde van het beperkte censuskiesrecht, de gemeenteraden functioneerden zonder dat partijen het politieke proces structureerden en als intermediair tussen maatschappij en politiek domein fungeerden. Vervolgens wordt uitgebreid ingegaan op de wijze waarop politieke partijen vanaf de eeuwwisseling op lokaal niveau invulling hebben gegeven aan de eerder weergegeven functies en hoe ze hiermee van invloed zijn geweest op de samenstelling en het functioneren van gemeenteraden. Hierbij zijn in het bijzonder twee functies van belang. De programmatische functie heeft betrekking op de visies, opvattingen en belangen die raadsleden namens hun kiezers naar voren brengen. Daarbij hebben partijen verschillende strategische opties: zij kunnen zich in de gemeenteraden richten op het bereiken van consensus en het vinden van brede coalities, maar zij kunnen partijpolitieke tegenstellingen ook juist aanscherpen. Vanwege het takenpakket van gemeenten en de relatieve kleinschaligheid van het lokale bestuur, wordt vaak gesteld dat lokale politiek in essentie pragmatisch is en weinig partijpolitiek. We zullen zien dat deze gedachte een belangrijke constante is in de geschiedenis van gemeenteraden, al zijn er ook enkele periodes waarin politisering hoogtij vierde, zoals in de decennia rond 1900 en in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw.